LAUTU THAWHKEHNAK TUANBIA TAWI: Salai Vantu ttialmi

BAWINU Group ah ka pa Van Thawng Ling pa nih February 25,2007 ni zaan lei ah a thlah mi maivan bia a si.

Lautu miphun cu Tibet ram in Kawlram ah an rak lut ve i, Irrawady le Chindwin aa tonnak in Zotlang ah an rak kai. Zotlang an phak hnu ah ni tlak lei tiova ral ah an pet i, Sa-ngau pawng Pala tili ah khua an rak sa.
Cu hnu ah ni chuak chaklei ah an rak i thawn i, Hora timi khua an tlak. Cuka hmun in nichuak lei ah an rak i thawn than i, Hlephu timi khua an tlak. Caan tawite lawng an um i, ti fimnak le ram nonak an kawl lengmang hnu ah a tu i Sentung khua pin lei Khuabung lei kap i tlang ah khin khua an tla than. Cu khua min cu, Ulyi tiah an sak.
Ulyi hmun in khua le ram cu an cuan i, a tu Tisen khua hlun khi “Rawn tha asi”, tiah an ti i cuka ah cun khua an va tla. Hi chan lio ah hin miphun phun nga minlang in an um.
(i) Lahnang, (ii) Losaw, (iii) Rela, (iv) Hlori, le (v) Ngesi an si.
Cuti cun Tisen khua hlun Lautu miphun thawhkehnak khua cu miphun phun nga nih khua an tlak tiah pupa rovuih mi bia in theih asi. Cuca-ah hla phan thiam pawl nih; “Hiekha luo zaw na khaw ning ta, na ca piepa Tise na hmung ma Leching khiy panga thuo na pa” -- tiah hla an phuah mi kha asi. Zaran a thei lomi hna nih cun “Lautu cu khua nga lawng kan si ttung lo, cu ee, kha ee, tiah kan zai cu mu!
Tisen khua tlaknak Lautu mi cu nitlak lei atu Mizo ram Pala tili pawng sangu khua in Bawinu an rak tan i Sarhmun tlang tan pah in Thanghor le Bawinu aa tonnak in Lautu ram ah an rak lut. Cu lio ah cun, Zophei tlatu ding (Leitak pa) cu Aibur varal i bungtlang ah khin khua a rak sa i, cu khua cu a min ah Syica an ti.
Lautu pa le Zophei pa cu khua hring ramno an kawlhawl nakah cun a tu Tisen khua hlun ah khin an i tong. Saduipi (Khabiepuv) tiah an rak ti i Lautu pa nih keimah nih ka hmuh hmasa a ti. Zophei pa zong nih keimah nih ka hmuh hmasa tiah a ti ve. Khua tlak a duh mi an si veve i, cu ram cu an i cuh tikah bia chah piaktu ding an um lo. Cuca-ah an mah tein bia kamnak an tuah.
“Hi hnu ni hnih ah hika hmun ah hin kan i tong than lai i, kan arbawm kan i zoh piak lai. A arbawm a hlun deuh mi nih hi hmun hi co siseh,” tiah an hna a tla veve.
A hnu ni hnih nak ah Lautu pa le Zophei pa cu an i tong i, an arbom an i zoh piak tikah Zophei pa nih arbawm hlun pi a rak i put i, Lautu pa arbawm cu a thar deuh i, aa dawh deuh. Mah ka hrawnghrang ah sau deuh khua a rak sa cangmi a arbawm a hlun deuh timi cu asi awk asi ko.
An biakam bantuk in asi ahcun Zophei pa nih Tisen khua hmun tlak ding asi cang. Cu tikah Lautu pa nih a thawh. “Ka naupa, nang cu mino deuh na si ca-ah khualam hla deuh ah na kal kho rih lai. Kei cu kum upa ka si cang ca-ah keimah ka tlakter ko law, kum khat ah voksa in a ‘nga’ in pe ning, nangmah tu hi, chaklei ah vaa thawn deuh ko,” tiah a nawl. Zophei pa zong nih a hna a tlak ve caah Leitak ah khin a va kal i, Lautu pa nih Tisen khua cu a tlak. Sa-hrawva khi an ramri a rak si.
Cuka hmun i Lautu pa le Leitak pa i loram man an rak i pekmi cu chan saupi tiang ‘lo-nga, ram-nga’ an timi ngunkhuai a rak i thawk nak asi. Ramnga zong an biakam bang in an i pe. Cuti ramnga an i pekmi cu u le nau theih-hngalhnak dawtnak can ah an rak hman ca-ah caan a hun rauh deuh tikah nu le va i thit-umnak zong ah man in an rak i manh chel zong a um. Cuti cun nupi tthit man zong cu Lautu pa le Zophei pa nih cun an rak thawk fawn. Mah hna pahnih hi a thawktu cu an si.
Tisen khua cu miphun panga nih khua an tlak i, lopil kong le a dang khua le ram kong hi an phun nga ning tein an rak ceih an rak khan ti. Aho nih dah bawi a tuan piak hna ti hi rak um dawh asi lo. Mah ti cun bawi ngeih lo in khua an rak sa i inn zali(400) tiang an rak karh.

Za Kheng, Phunlak Phunthang Lobawi, Hrinnak
Acung lei ah kan chimmi, Lautu miphun phun nga lakah Lahnang miphun chung in nungak dawh ngai te a min ah “Me Caw (Men Can) an timi a rak um i, va ngeih lo in Fa a pawi ti asi. A tta le pahnih cu lakfa na pawi, an ti i, an ningzah he an thinhun he fak piin an sik. Me Caw nih cun a tanglei bantuk hin a konglam a chimh hna.
Amah chimning tein;
“Nikhat cu thing hlamnak ah ka tlau i, ka rawl a tam, ka ti a hal tuk buin ka vah lengmang lio ah tlang tidil ka hmuh. Ka ti a hal tuk ah ka va tli zokzok i, ti kam te ah cun, lungcung ah khuhlu pum hnih te ka hmuh hna. Khuhlu cu kaa lak i, ka ei. Tidil ti cu kaa dinh chih. Cu tikah ka thling a hung za, ka ti hal a riam, ka tha a dih. Tlawmpal kaa hrim hnu ah thing cu phur khat ka hmuh tiang ka khomh tthan i, ka thinghlam mi he inn ah ka tlung. Hi lawng hi ka pum cung ah keimah theih han te ah, ka in, ka ton mi asi. Aho pa he hmanh kan ni hmu bal lo,” tiah a tta le cu a chimh hna.
A tta le nih an zum kho hrim hrim lo. Caan cu a hung rau deuh lengmang i, a ni khua zong a hun cang deuh thliah-mah lio ah zankhat cu mang a manh. Amang ah cun, hmasa i thing a hlam lio i khuhlu a einak hmun ah khan a va phan.
Apawngkam ah cun chuntlung bo a hmuh i cu chungtlung bo phen cun mi nih a min in rak au hna seh law, cu ti cun aw a theih.
“Fa na pawi mi hi keimah fa asi. Na fa hi pa asi te lai i, a min ah “Phunlak Phun thang, Lobawi Za Kheng” tiah na sak lai, tiah cu aw nih cun a ti. Cu a mang kong cu a tta le pahnih kha a chimh hna. A tta le cu an thin hun a dai kho hlei lo.
Me Caw nih fa cu a hun hrin tikah pate cu a rak si taktak. A mang ah a theih mi min cu, Tisen khua ah cu bantuk min thuap cu sak bal asi lo ca-ah kawh thiam asi lai lo an ti. Asi nain mindang min sak cu an thiam lo i, an duh fawn lo. Cuca-ah a pa nih dotla arhli nak aa put i cuka ti a dinnak hmun ah cun a va kal i, a tanglei bantuk hin;
“Min nan kan chimh mi cu ee, kan sak cang ee,” tiah arhli in a va biak.
Inn a phak tikah a fale pahnih hna kha, ‘Nan farnu hi zeihmanh harnak pe ti hlah uh,’ a ti hna i Me Caw cu tha tein an zohkhenh. Asinain hlan lio i lakfa a pawi, timi hna hi cu , minih nautat ngai le zohchuk ngai a rak si ca-ah nungak Me Caw cu a tta le sin ah um ti lo in, a fate he an mah te lawng khua an sa.
Botiamiraw pa kong
Lautu pupa pawl nih tuanbia an kan chimh tikah, Botiamiraw pa timi hi mizei phun asi, ti hi an hrilh-fiah kho lo. Acheu nih mirang asi lai, an ti i, a cheu nih cun Kawl siangpahrang asi lai an ti ve. Hi hi cu an mah ruahnak cio asi.
Nikhat cu Botiamiraw pa le a minung 100 hrawng cu Tisen khua ah vui cit in an rak phan ti asi. Saupi an cam. Tisen khua pawng nichuah chaklei ah khin rawn pakhat a um i, cuka hmun ah cun an vui cu an pumh hna. Atu tiang ah “Vuipumhnak hmun”, tiah auh thai asi. Minung hi zakhat tiah hla ah a um caah vui zong hi a sawm tal cu a phan lai tiah pupa nih cun an ti.

Hla (Indung Hla)
Botia zakha ee … kahria tlaw kue thang, i maa nunae na hmang ia va kho bue pa.
Asullam cu, Hlicho le Hloaw timi tlangval le nungak cu an rak i duh ngai nain an nu le an pa le nih an rak tonter duh hna lo ruang ah ram lakah an va thup. Cu caan lio ah cun Botiamiraw le a minung 100 cu an pawng in an kal kha an hmuh hna. Mah kong kha Hlicho le Hlo-aw nih hla an phuah mi asi. ‘Botia zakhat cu kan i thuhnak hmun an tan pah nain an kan hmu kho lo,’ tinak asi.
Botiamiraw pa nih , atu tisen khua taw ah khin vawlei tang kokek (nichawpathi) timi a um a ti. (Tisen khua ah khin leichung chuak thil asimi thir – iron ore - a um. Keimah pumpak zong lung tlek chung in thir khu a rak chuahnak Pu Hia Hnin he kan va zoh bal. Hi bantuk thir te hna he hin sui le ngun zong tlawm pal tete an um ve tawn ca-ah Botiamiraw nih a ngiatzirnak asi lai. A mah pumpak in a theih ca-ah asiloah a sin ah hin Geologist an i tel rua. Cukong cu a herh tikah fiang deuh in kan ttial te lai).
Vawlei le lung cu a lak i, a kut phah ah a chiah hnu ah, a cil he a cawh i, lung cu hringdildel tein a kutphah ah a cuan kha a zoh hnu ah;
“Atha ngai, hika ah hin co uh,” a ti i, a cawh ter hna. An cawhnak hmun cu (Caling) an ti i, a tutiang ah aa hngal rih.
Tisen khua mi nih kan khua a rawk lai tiah an nawl lengmang i, an ngol ter khawh hna. Kan khua a hrawh dih lai, kal zok hna seh, tiah an nawl lengmang caah ka kal cang lai tiah aa thawh hnik tikah, a mah citmi vui cu a tho duh lo an ti. Upa cheukhat chim mi ah vui rang asi, a ti zong an um. Acheu nih vuirang kong cu an telh ve lo. Adang vui cu an tho ko, a mah citmi vui thengmang cu a tho duh lo, an ti. Cu tikah Botimiraw nih cun aa thawh i, ngakchia vialte nih ka vui hi ti theh hna seh, a ti. Tisen khuachung um ngakchia vialte an khomh dih hna i, ti an thehter hna. Vui cu a tho hlei lo. Cu tikah, “Nan khua ah hin khuazing fa a um. Nan chuah pi rih lo,” a ti hna. Hi bia hi nuhmei nu Me Caw nih a theih tikah a lung a hring …… A fate kha zokzok in buk chung ah a khumh i, a cung in cangpang a rawn chih. Ngakchia kawltu cu Tisen khuachung ah inn kip an vah hnawh tikah Me Caw inn cu an hung phan ve. Cu ngakchia kawltu lak ah cun, kut zoh thiam pa zong aa tel i, mah pa nih cun, ‘Hika ah hin ngakchia a um,’ tiah bawhte khumhnak buk cu a kutdong in a sawh ai. Buk chung i cangpang cu an hun chuah i ngakchia te cu an hmuh taktak. Cu ngakchia pa cu vui umnak lei ah cun an kal pi. Ti hrai ah ti an chiah mi ah naute kut kha an purhter i vui cu ti an thehter. Cu cangka cun, vuirang pi cu, ‘duam, duam’, tiah a hung tho duahmah i, kal aa tim. Mah lio ah cun Botiamiraw pa nih, “Kaa lawm tuk,” a ti i, atang lei thil phun li hi cu Me Caw fapa, ngakchia pa cu laksawng ah a pek tak. Cu ti thehnak hmun cu a tu tiang “Zakhe tihiv” tiah auh thai asi. Botiamiraw nih a pekmi thil hna cu:
1) Ngu pakhua (Ngun Kho)
2) Ngu pepung (Ngun Cawng)
3) Thlacaw (Thlacan) le
4) Syipuv (Feipi) hna an si.
Hi thil hna hi kan pupa hna nih chan khat a dih in a dang chan khat aa thawk fate an rak zoh than lengmang i, a tuanbia zong chan khat hnu chan khat in i chimh chin lengmang a rak si. Lahnang nu Me Caw fate Za Kheng cu a hun tlang val tikah mi tthawng, mi chuak thiam ngai ah a hung i cang. Tisen khuami nih Za Kheng cu an khua uktu khuabawi ah an hun chiah. Sakhua rawl rel lak zong amah nih hin biatak in a hun thawk. Ram sa an kah tikah a phei, inn chiah chum thah tikah satil poh a liang ka ei lai a rak ti hna. A nupi ah tlawchaw nu a tthit, tiah an chim. Tu chan upa pawl nih an hlat-hlai tikah, 'Tlangcham' timi miphun cu Congthia ah an um ca ah Congthia nu a tthit a si lai an ti. (Adonghnak ah cun a pa chan lio ah a pa he Tisen khua a rak i cuhmi hna an fanu kha a rak tthit ca-ah a pa bantuk in ram nga zong pek a hau ti lo, tinak asi ko rua hih!) Lautu miphun tuanbia ah philh khawh lo mi le minthang ngai mi thil phun li kong hi atu ah ciammam deuh in kan hun hlat-hlai tikah;

( i ) Ngu pakhua cu Surngen khua Pu Khu Saw ro co tu sin ah a um.

(ii) Thlacan hi Hnaring Pu Lian Kulh fapa Zakop inn ah a um.

(iii) Ngu pepung hi Hnaring Pu Thua Pa inn ah a um i,

(iv) Fei pi hi Hriangpi khua Rev. Lung Ce te inn ah a um ko, tiah thawngpang ttha kan theih.